Gmina Kościelisko. Do zobaczenia. Tak wiele

Gmina, określana często jako brama do Tatr Zachodnich, istnieje od roku 1867. Przez lata gmina zmieniała swoje administracyjne granice. Do roku 1867 Kościelisko tworzyło jedną osadę z Zakopanem. W latach 70-tych XX w. Kościelisko połączyło się z Witowem, Dzianiszem i Chochołowem tworząc gminę Kościelisko-Witów. Po kilku latach gmina ta została włączona do gminy tatrzańskiej. W obecnym kształcie z wsiami Kościeliskiem, Witowem i Dzianiszem reaktywowała się jako Gmina Kościelisko w 1994 roku. Rzeźba terenu ukształtowała się nie tylko pod wpływem natury, ale i górników oraz poszukiwaczy złota. Wpływ na podhalańską kulturę mieli też Wołosi, lud o pochodzeniu romańskim, wywodzący się z Półwyspu Bałkańskiego. Z legendą Tatr wiąże się zbójnictwo, nierozerwalnie wpisane w dzieje i kulturę Karpat. Zbójnictwo było jedną z form ruchów chłopskich uwarunkowanych historycznie, osadniczo, gospodarczo i społecznie. Kanwą dla powstania legendy o tatrzańskim herosie Janosiku była historyczna postać słowackiego zbójnika Juraja Janosika straconego w Liptowskim Mikulaszu w 1713 roku. Polska legenda przypisuje Janosikowi sprawiedliwość, odwagę, honor, nadprzyrodzoną siłę, spryt- cechy idealnego herosa. Mit takiego zbójnika jest tematem pieśni, gawęd i przedstawień ludowych, które stały się inspiracją wielu dzieł literackich, muzycznych, plastycznych, teatralnych i filmowych. W Dolinie Kościeliskiej zachowały się nazwy form skalnych związane ze zbójnicką historią np. Zbójnickie Okna, Zbójnickie Turnie, Zbójnicki Stół. Legendy o skarbach ukrytych w górach od wieków towarzyszyły poszukiwaczom i pierwszym eksploratorom tatrzańskich turni, doprowadzając do przemysłowego wydobycia i przetwórstwa rud żelaza i srebra, m.in. w Dolinie Kościeliskiej.

Pierwszym polskim badaczem Tatr i jednym z pierwszych taterników w latach 1802-1805 był Stanisław Staszic. Okres eksploracji górniczej Tatr Zachodnich przyczynił się do rozwoju wsi Kościelisko. Kościelisko to duża wieś nazywana „Sercem Podhala”, położona na południowych zboczach Pasma Gubałowskiego, z pięknym widokiem na Tatry. Składa się z 21 osiedli, dawnych osad pasterskich, tzw. Polan, od których pochodziła nazwa miejscowości używana do połowy XIX wieku – Polany. Osiedla Kościeliska to: Antałówka, Blachówka, Budzówka, Butorów, Chotarz, Czajki, Górkówka, Gronik, Groń, Karpielówka, Kierpcówka,

Kiry, Nędzówka, Pająkówka, Pitoniówka, Rysulówka, Sobiczkowa, Staszelówka, Sywarne, Szeligówka, Wojdyłówka.

Poszczególne osady pasterskie, które weszły później w skład Kościeliska, wzmiankowane były już od roku 1623. Ówcześnie istniały tu huty żelaza, które łączyła z Zakopanem tzw. Droga Żelazna, obecnie znana jako Droga pod Reglami. W dokumentach osiemnastowiecznych Kościelisko nazywano państwem (Herrschaft Kościelisko), a nazwa ta odnosiła się do części dóbr zakopiańskich, obejmując Stare Kościeliska w Dolinie Kościeliskiej i większości lasów w obrębie późniejszej wsi. W okresie międzywojennym pojawia się nazwa „Kościeliska” bądź „Kościelisko” która albo oznacza „miejsce gdzie był kościół”, albo została utworzona od nazwy geograficznej - „Dolina Kościeliska”.

Dolina Kościeliska była też celem coraz liczniejszych wycieczek odbywanych przez pierwszych turystów i kuracjuszy, które przyczyniły się do turystycznego rozwoju Podtatrza. Uznawana za najpiękniejszą z dolin w całym paśmie polskich Tatr. Kościelisko jest od dawna natchnieniem dla ludzi sztuki. Bywali tutaj m.in. malarz Walery Eliasz Radzikowski, warszawski lekarz Tytus Chałubiński, zwany „królem Tatr”, Wincenty Pol, pierwszy proboszcz zakopiański ksiądz Józef Stolarczyk, malarz i pisarz Stanisław Witkiewicz, generał i podróżnik Mariusz Zaruski.

W ślad za nimi Tatry odwiedzali liczni kuracjusze szukający pod Giewontem antidotum na choroby płuc i nerwów. Uzdrowiskowy rozwój Zakopanego i Kościeliska zaznaczył się budową obiektów sanatoryjnych i pensjonatów. W Kościelisku do dziś odpoczywać można w sanatorium w stylu witkiewiczowskim, które wybudowane zostało na początku XX wieku przez Bronisławę i Kazimierza Dłuskich (od 1928 roku Sanatorium Wojskowe w Zakopanem, później Wojskowy Dom Wypoczynkowy w Kościelisku, obecnie Dom Wypoczynkowy Rewita). W wybudowanej obok murowanego sanatorium, drewnianej „Dyrektorówce”, będącej mieszkaniem Dłuskich gościli m.in. Prezydenci II RP Ignacy Mościcki, Józef Wojciechowski oraz Marszałek Józef Piłsudski. Miejsce to związane jest także z postacią Marii Skłodowskiej-Curie. Barbara Dłuska była bowiem jej siostrą i wiadomo, że w roku 1916 polska noblistka odwiedziła ją w sanatorium.

Właśnie w Kościelisku tworzyła się wielka tradycja i kultura Skalnego Podhala za sprawą takich postaci jak Jan Krzeptowski Sabała, Stanisław Nędza-Kubiniec, czy Andrzej Stopka Nazimek. Witów Inaczej toczyła się historia wsi Witów, która jest największą pod względem powierzchni (65 km²) wsią w Gminie Kościelisko. Od południa i zachodu graniczy ze Słowacją. Większa jej część położona jest w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego, w obrębie Tatr Zachodnich.

Do Witowa należy największa i najdłuższa dolina Tatr Polskich – Dolina Chochołowska. W granicach wsi leży także najwyższy szczyt polskich Tatr Zachodnich – Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.), a w pozatatrzańskiej części wsi najwyżej wznosi się Magura Witowska (1231 m n.p.m.), która jest najwyższym szczytem polskiego Podtatrza. Przez Witów przepływa potok Czarny Dunajec, największa rzeka Gminy Kościelisko. Rzeka powstaje z połączenia potoków Kirowej i Siwej Wody.

Pierwsza wzmianka o istnieniu osady w górnym biegu Czarnego Dunajca pochodzi z 1606 r., a jej nazwa bezpośrednio wiąże się z nazwiskiem wielkorządcy krakowskiego, starosty nowotarskiego – Stanisława Witowskiego, który prowadził największą akcję osadniczą na Podhalu, a wsi nadał przywilej lokacyjny.

Dziś Witów to duża rozwijająca się wieś, do której należy kilka malowniczych przysiółków: Kojsówka, Płazówka i Roztoki oraz najwięcej pasterskich polan z szałasami, które zachowały pierwotny charakter: Biały Potok, Siwa Polana, Baligówka, Cicha, Zdychałówka, Hawryłówka, Molkówka, Kosarzyska. Na terenie wsi Witów zachowała się archaiczna forma gospodarowania lasami. Od 1867 roku las stanowi wspólną własność mieszkańców wsi, którzy posiadają w niej określone udziały, tzw. Wspólnotę Leśną Uprawnionych Ośmiu Wsi.

Dzianisz, wieś ta położona jest u stóp magicznego Ostrysza w Paśmie Gubałowskim. Nazwa wsi położonej wzdłuż potoku Dzianiskiego pochodzi od wołoskiego zwrotu „Dzea-nysz”, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „rzekę w dolinie”. Dzianisz powstał na początku XVII wieku, a zezwolenie na założenie wsi Walentemu Pietrzykowskiemu wydał 17 lipca 1619 roku starosta nowotarski Stanisław Witowski. We wsi znajdowały się: młyn, folusz, karczma i tartak przy ujściu potoku. Od 1765 roku wieś wraz z wójtostwem dzianiskim, była w posiadaniu Józefa i Barbary Wojnarowskich, którzy sprzedali ją baronowi Borowskiemu. Aż do XIX wieku wójtostwo przechodziło z rąk do rąk, ale zawsze były to ręce szlacheckie. Od połowy XIX wieku aż do 1930 roku szlacheckie grunty przechodziły w ręce górali.